САБАБҲО ВА ОМИЛҲОИ АСОСИИ ПАҲНШАВИИ КОРРУПСИЯ ДАР ҶОМЕАИ МУОСИР

Коррупсия дар ҷомеаи муосир аз ҷумлаи мураккабтарин падидаҳои иҷтимоӣ ба шумор меравад, ки дар он омилҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоӣ бо ҳамдигар дар робитаи зич қарор дошта, фазои муносиб барои шаклгирӣ ва густариши ин зуҳуротро ба вуҷуд меоранд. Аз нуқтаи назари таҳлилҳои назариявӣ, коррупсия рафторест, ки дар натиҷаи ҳамкории манфиатҷӯёнаи субъектҳои иҷтимоӣ бо мақсади ба даст овардани фоидаи ғайримеъёрӣ ва сӯистифода аз имкониятҳои мавҷуда ба амал меояд. Ин падида на танҳо хусусияти инфиродӣ дорад, балки ҳамчун натиҷаи камбудиҳои сохторӣ ва номукаммалии идоракунӣ зоҳир мешавад. Аз ин рӯ, омӯзиши сабабҳои паҳншавии коррупсия дар ҷомеаи муосир бояд дар заминаи омилҳои фарохаттари иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ анҷом дода шавад.

Дар таҳлили назариявӣ, яке аз сабабҳои асосии ин падида заъфи институтҳои давлатӣ ва нокифоя будани механизмҳои идоракунӣ арзёбӣ мешавад. Ҳангоме ки низоми идоракунӣ шаффоф нест, равандҳои қабули қарорҳо норӯшананд ва назорати муассир вуҷуд надорад, эҳтимоли сӯистифода аз ваколатҳои хизматӣ зиёд мегардад. Номукаммалии сохторҳо, мавҷуд набудани танзими равшан, тақсимоти норавшани масъулият ва камбуди имкониятҳои назоратӣ фазоро барои рушди амалҳои ғайримеъёрӣ боз ҳам мусоидтар мекунад. Таъкид кардани ин нуқта муҳим аст, ки ҳар гуна камбудии институтсионалӣ ба афзоиши ҳавасмандии субъектҳои алоҳида барои истифодаи мансаб бо мақсади ба даст овардани манфиатҳои шахсӣ оварда мерасонад.

Яке аз ҷанбаҳои муҳими назариявӣ, ки бояд дар мавриди паҳншавии коррупсия баррасӣ шавад, омилҳои иқтисодист. Дар назарияҳои иқтисоди сиёсӣ ишора мегардад, ки нобаробарии иҷтимоӣ, тақсимоти номуносиби захираҳо, маҳдуд будани имкониятҳои иқтисодӣ ва мавҷуд набудани ангезаҳои қонунии фаъолияти меҳнатӣ ба ташаккули муҳити осебпазир мусоидат мекунанд. Вақте ки субъектҳои иҷтимоӣ эҳсос мекунанд, ки имкониятҳои қонунии иқтисодӣ нокифояанд ё механизми баҳрагирӣ аз онҳо маҳдуд аст, онҳо метавонанд ба роҳҳои ғайримеъёрӣ рӯ оваранд. Дар чунин ҳолат, коррупсия ҳамчун воситаи ба даст овардани имконоти иловагӣ ва бартарафсозии маҳдудиятҳои мавҷуда ба ҳисоб меравад. Ин раванд дар муҳите, ки институтҳои иқтисодӣ камсамараноканд ва қоидаҳои бозор пурра иҷро намешаванд, беш аз пеш рушд меёбад.

Паҳншавии коррупсияро наметавон бидуни баррасии омилҳои иҷтимоӣ фаҳмид. Аз нуқтаи назари сотсиологӣ, рафтори инсон зери таъсири муҳит, арзишҳо ва меъёрҳои қаблӣ ташаккул меёбад. Дар ҷомеаҳое, ки сатҳи маърифати ҳуқуқӣ паст аст ва меъёрҳои ахлоқии ҷамъиятӣ дар ҳолати номутавозун қарор доранд, зери таъсири муҳити иҷтимоӣ эҳтимоли қабули рафтори коррупсионӣ ҳамчун амалияи «оддӣ» зиёд мешавад. Дар чунин муҳит на танҳо кормандони сохторҳои давлатӣ, балки шаҳрвандон низ метавонанд ба чунин рафтор мутобиқ шаванд. Қабули иҷтимоии амалҳои ғайримеъёрӣ ҳамчун роҳи ҳал иловатан минтақаи амнияти равониро барои коррупсия фароҳам меорад, ки бартараф кардани он хеле мушкил мебошад. Ин раванд дар назарияи рафтори иҷтимоӣ ба он вобаста аст, ки шахс ба муҳит мутобиқ шуда, он рафторро, ки дар гурӯҳи иҷтимоии ӯ маъмул аст, ҳамчун нормаи маҷозӣ қабул мекунад.

Фарҳанг низ дар ташаккули ин падида нақши калидӣ мебозад. Арзишҳо ва анъанаҳои фарҳангии ҷомеа метавонанд ба рафторҳои коррупсионӣ мусоидат кунанд. Дар муҳитҳое, ки муносибатҳои шахсӣ, робитаҳои хешутаборӣ, тақдими тӯҳфаҳо ва муомилоти ғайрирасмӣ мақоми баланд доранд, фарқ кардани муносибатҳои иҷтимоии оддӣ аз муносибатҳои фасодкорона душвор мегардад. Аз нуқтаи назари назарияҳои фарҳангӣ, агар арзишҳои ҷомеа ба баробарӣ, шаффофият ва риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ такя накунанд, рафтори коррупсионӣ метавонад муқаррарӣ гардад ва ҳамчун анъанаи иҷтимоӣ низ таҷассум ёбад. Ин раванд ба он оварда мерасонад, ки ҷомеа худ ба таври ғайримустақим ба паҳншавии коррупсия мусоидат кунад.

Аз дидгоҳи назарияҳои сиёсӣ, раванди паҳншавии коррупсия бо механизмҳои тақсимоти қудрат ва нисбати сабук ё сахт будани қонунгузорӣ иртиботи мустақим дорад. Номукаммалии низоми ҳуқуқӣ ва мавҷуд набудани назорати муассир дар шакли мутавозун метавонад имкон диҳад, ки рафтори коррупсионӣ ҷазо нагирад. Ҳангоми суст будани механизмҳои баррасии ҳуқуқӣ, таъхир дар татбиқи қонун ва мавҷуд набудани мустақилияти муассир, эҳтимоли афзоиши амалҳои фасодкорона зиёд мегардад. Дар назарияи сиёсии давлатдорӣ таъкид мешавад, ки сатҳи баланди мутамарказ будани қудрат бе назорат як далели асосии тавсеаи рафторҳои коррупсионӣ маҳсуб мешавад. Ин раванд ба он оварда мерасонад, ки роҳҳои ҳуқуқии мубориза бо фасод маҳдуд гашта, муҳити пинҳонӣ барои ин падида васеъ гардад.

Агар аз нуқтаи назари назарияи ташкили идоракунӣ ба масъала назар афканем, мебинем, ки норасоии шаффофият, набудани механизмҳои баҳодиҳӣ, назорат нашудани равандҳои идоракунӣ ва номукаммалии низоми ҳисоботдиҳӣ ҳар яке ҳамчун омилҳои асосии паҳншавии коррупсия ҷиҳати назариявӣ ҷудо карда мешаванд. Дар ин замина набудани механизмҳои шаффофияти иттилоотӣ, маҳдуд будани дастрасӣ ба қарорҳои идоракунӣ ва ношаффоф будани равандҳои тақсимоти захираҳо имкони вуруди рафторҳои пинҳонӣ ва ғайримеъёриро зиёд мекунад.

Ҳамаи омилҳои зикршуда дар маҷмӯъ нишон медиҳанд, ки паҳншавии коррупсия натиҷаи таъсири мутақобила ва ҳамгироии як қатор омилҳои сохторӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва иқтисодӣ мебошад. Ин падида хусусияти низомӣ дошта, бо роҳи бартараф кардани ҷузъҳои алоҳида комилан нест карда намешавад. Ба ақидаи таҳлилгарони назариявӣ, коррупсия дар муҳите паҳн мешавад, ки дар он институтҳо заифанд, фарҳанг барои риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ аҳамияти кофӣ намедиҳад, арзишҳои иҷтимоӣ ба баробарӣ такя намекунанд ва механизмҳои идоракунӣ шаффоф нестанд.

Хулосаи назариявӣ чунин аст, ки коррупсия падидаест, ки дар натиҷаи ҳамгироии камбудиҳои сохторӣ, заъфи институтҳо, нобаробарии иқтисодӣ, паст будани маърифати ҳуқуқӣ, омилҳои фарҳангӣ ва норасоии механизмҳои идоракунии сиёсӣ пайдо мегардад. Барои кам кардани он, бо вуҷуди он ки мақола ба ҷанбаҳои назариявӣ маҳдуд аст, метавон гуфт мубориза на танҳо дар як соҳа, балки дар тамоми сохторҳои иҷтимоӣ ва институтсионалӣ талаб карда мешавад, зеро коррупсия танҳо як рафтори инфиродӣ набуда, балки равандест, ки аз муҳити иҷтимоӣ ва институтсионалӣ қувват мегирад.

Содиқова Ҳ.М. – муаллими калони кафедраи технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ ва барномарезии ДДҲБСТ