КОРРУПСИЯ ДАР СОҲАИ МАОРИФ: МУШКИЛОТ, ОМИЛҲО ВА РОҲҲОИ ПЕШГИРӢ

Коррупсия дар соҳаи маориф яке аз ҷиддитарин падидаҳое мебошад, ки на танҳо ба сифати таълим ва раванди таълиму тарбия таъсири манфӣ мерасонад, балки ба рушди иҷтимоӣ ва иқтисодии кишвар низ халали ҷиддӣ ворид мекунад. Соҳаи маориф аз ҷиҳати аҳамияти иҷтимоӣ ва таъсири мустақим ба ташаккули нерӯи инсонӣ аз муҳимтарин бахшҳои ҷомеа ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, паҳншавии ҳар гуна шакли коррупсия дар ин соҳа боиси паст шудани эътимоди мардум, заъифшавии асосҳои инкишофи зеҳнии ҷомеа ва коста гардидани сатҳи рақобатпазирии захираҳои инсонӣ мегардад.

Падидаи коррупсия дар маориф решаҳои гуногун дорад ва натиҷаи таҳаввулоти иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ мебошад. Дар баъзе ҳолатҳо камбудиҳои идоракунии маориф, набудани механизмҳои самарабахши назорат, фишорҳои иқтисодии муҳит, паст будани музди меҳнат ва нокифоя будани шароити корӣ метавонад муҳити муносибро барои шаклгирии рафторҳои фасодкорона ба вуҷуд оварад. Ҳамзамон, муносибати нодурусти ҷомеа ба арзишҳои маънавӣ ва коҳиш ёфтани эҳсоси масъулияти шаҳрвандӣ низ ба ин раванд мусоидат мекунад. Маориф ҳамчун сохторе, ки ҳар рӯз бо ҳазорҳо хонанда, донишҷӯ, омӯзгор ва волидайн сару кор мегирад, ба осонӣ ба муҳите табдил меёбад, ки дар он муносибатҳои ғайрирасмӣ, муносибатҳои бар ивази манфиат ва табодули хизматҳо метавонанд шакл гиранд.

Коррупсия дар маориф метавонад дар чанд зинаи асосии фаъолияти таълимӣ зуҳур кунад. Дар ҷараёни қабул ба муассисаҳои таълимӣ, дар тартиби гузаронидани имтиҳонҳо, дар раванди таъмини хонандагон бо хизматрасониҳои таълимӣ ё ҳатто дар тарзи тақсимоти квота ва идоракунии захираҳои молиявӣ мавридҳои фасод бештар ба назар мерасанд. Ин раванд, агар идома ёбад, метавонад ба муҳити таълимӣ таъсири манфӣ расонад ва имкониятҳои баробарро барои таълим ва таҳсил аз байн барад. Дар чунин ҳолат донишҷӯ ва хонанда на бо дониши худ, балки бо имкониятҳои ғайрирасмӣ ба натиҷаҳои таълимӣ даст меёбад, ки ин боиси коста шудани сифати кадрҳо ва заъфи иқтидори илмии ҷомеа мегардад.

Мушкилоти асосии коррупсия дар маориф ба он вобаста аст, ки аксари равандҳои таълимӣ шаффоф ва ба таври муассир назорат намешаванд. Камбудиҳои сохтори маъмурӣ, набудани ҳисоботдиҳӣ, норасоии технологияҳои рақамӣ ва фишорҳои иқтисодӣ барои кормандони соҳа сабаб мешаванд, ки муҳит барои рафторҳои фасодкорона бештар боз гардад. Илова бар ин, баъзан худи ҷомеа ба таври ғайримустақим чунин амалҳоро дастгирӣ мекунад, зеро дар баъзе ҳолатҳо қисми волидайн ё донишҷӯён бо мақсади осон кардани раванди таҳсил ба амалҳои коррупсионӣ муроҷиат менамоянд. Ин ҳолат хилофи арзишҳои ахлоқӣ ва меъёрҳои таълими босифат буда, ба дарозмуддат ба фарҳанги зиддиқонунӣ мубаддал мегардад.

Омилҳои дигари тавсеаи коррупсия дар маориф ба фарҳанги идоракунӣ ва сатҳи касбии кормандони таълимӣ вобаста мебошанд. Дар ҳолате, ки омӯзгор ё корманди маъмурӣ эҳсос намекунад, ки фаъолияти ӯ зери назорати ҷиддӣ қарор дорад ё ҳангоми содир намудани амалҳои ғайриқонунӣ ҷавобгарӣ хоҳад кашид, эҳтимоли иштирок дар амалҳои фасодкорона бештар мегардад. Ҳамин гуна, набудани муҳити рақобатпазирии солим ва арзёбӣ нашудани меҳнати омӯзгорон метавонад ангезаҳои манфӣ ба вуҷуд орад. Агар омӯзгор эҳсос кунад, ки фаъолияти касбии ӯ қадр намешавад, ҷойивазкунии кадрҳо ба таври шаффоф анҷом намегирад ё меъёрҳои интихоби кадрҳо одилона нестанд, эҳтимоли пайдо шудани муносибатҳои ғайрирасмӣ афзоиш меёбад.

Пешгирӣ кардани коррупсия дар соҳаи маориф пеш аз ҳама ба тақвияти арзишҳои ахлоқӣ ва меъёрҳои касбӣ ниёз дорад. Равандҳои таълим бояд ба таври комилан шаффоф ташкил карда шаванд, то ки ҳар гуна муносибатҳои ғайриқонунӣ бе ҷой монанд. Баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқии хонандагон, донишҷӯён ва кормандони соҳа, инчунин ташаккули фарҳанги зидди коррупсионӣ дар ҷомеа метавонад нақши муҳим бозад. Ислоҳоти сохтории идоракунӣ, истифодаи технологияҳои иттилоотиву рақамӣ дар баҳодиҳӣ, имтиҳонҳо ва тақсимоти захираҳо имконият медиҳад, ки дахолати инсонӣ коҳиш ёбад ва раванди таълим бо усулҳои объективӣ сурат гирад.

Дар баробари ин, ташкили низоми назорати доимӣ, таҳқиқи мунтазами фаъолияти муассисаҳои таълимӣ, муайян кардани хавфҳои эҳтимолии коррупсионӣ ва мустаҳкам намудани боварии ҷомеа ба одилонагии муассисаҳои таълимӣ аҳамияти хоса дорад. Агар ҷомеа ба муассисаҳои таълимӣ бовар дошта бошад ва эҳсос кунад, ки имкониятҳои таҳсил баробар ва одилона аст, эҳтимоли даст задан ба амалҳои фасодкорона камтар мешавад. Тақвияти масъулияти шахсӣ, боло бурдани малакаи касбӣ ва таъмини шароити мусоиди корӣ барои омӯзгорон ва кормандони маъмурӣ низ яке аз роҳҳои муҳими коҳиши ин падида мебошад.

Бояд таъкид кард, ки мубориза бо коррупсия дар маориф на танҳо иқдоми давлатӣ, балки раванди фарогир ва ҳамкории ҷомеа мебошад. Агар волидайн, омӯзгорон, идораҳо, расонаҳо ва худи донишҷӯён ба таври фаъол дар ташаккули муҳити шаффоф иштирок намоянд, эҳтимоли бартараф намудани ин падидаи номатлуб бештар мегардад. Коррупсия на танҳо мушкили маъмурӣ, балки мушкили фарҳангӣ, психологӣ ва иҷтимоӣ буда, ҳалли он ба тағйири тафаккур ва муносибати ҷомеа ниёз дорад.

Дар маҷмӯъ, коррупсия дар соҳаи маориф бо вуҷуди он ки падидаи мураккаб ва решаҳои амиқ дорад, бо таваҷҷуҳи густурда, ислоҳоти муассир ва ҳамкории ҷомеа метавонад ба таври назаррас коҳиш ёбад. Таҳкими шаффофият, боло бурдани фарҳанги ҳуқуқӣ, истифодаи васеи технологияҳои муосир ва баланд бардоштани масъулияти шаҳрвандӣ роҳи асосии пешгирии он мебошад. Маориф бояд ба муҳите мубаддал гардад, ки дар он дониш, маҳорат ва меҳнати солим арзиши асосиро дошта бошад ва имкониятҳои таҳсил барои ҳар шахс ба таври баробар таъмин карда шаванд.

Раҳимова У.Ҷ. – д.ф. PhD., муаллими калони кафедраи технологияҳои  иттилоотию коммуникатсионӣ ва барномарезии ДДҲБСТ